Ludwig van Beethoven (1770-1827)

“Boven alles een heerlijke diepzinnige symfonie. … Hoe voert deze wonderschone compositie met een steeds toenemende climax de toehoorders onweerstaanbaar naar het geestenrijk van het oneindige”. Met deze woorden beschreef de vooraanstaande dichter, musicus en componist E.T.A. Hoffmann de Vijfde Symfonie van Ludwig van Beethoven. Nog steeds weet Beethovens Vijfde Symfonie het grote publiek te raken; niet alleen door de krachtige opening met het alom bekende kort-kort-kort-lang motief, maar zeker ook door het vervolg.

Romantiek
In 1804, in de periode waarin Beethoven de laatste hand legde aan zijn Derde Symfonie – Eroica – begon hij aan een nieuwe symfonie die zou uitgroeien tot zijn Vijfde. Met het ontstaan van deze twee symfonieën is de Romantiek een feit. Niet langer stelt Beethoven de vorm centraal zoals in de voorafgaande Klassieke periode. Zowel de Erioca als de Vijfde hebben een buitenmuzikale thematiek; de Eroica gaat over ‘de abstracte held’, de Vijfde gaat over ‘de overwinning op het noodlot’. Beethoven componeerde vanuit zijn eigen gevoel, waardoor deze symfonieën niet langer bestonden uit vier contrasterende delen, maar uit delen die allemaal leiden tot de bekroning in het slotdeel, de Finale.

Verschillende keren moest Beethoven zijn werkzaamheden aan de Vijfde onderbreken voor het schrijven van andere werken zoals het Vierde Pianoconcert, het Vioolconcert en later in opdracht van hertog Franz von Opperdorff de Vierde Symfonie. Uiteindelijk heeft het ontstaan van de Vijfde Symfonie vier jaar geduurd.

Van Noodlot naar Victorie
De symfonie opent met het kort-kort-kort-lang motief dat Beethoven ooit beschreven zou hebben als “het noodlot klopt aan de deur”. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd dit motief het herkenningssignaal van de geallieerden en kreeg het naast het noodlot ook de betekenis van overwinning – Victorie. Het eerste deel van de Vijfde heeft een zeer heroïsch karakter. Alhoewel het lyrische tweede thema tracht de sfeer te verzachten, blijft het heroïsche openingsthema de boventoon voeren. Het stoere karakter wordt pas doorbroken door de zeer ongebruikelijke cadens in de hobo. Cadensen kwamen tot die tijd immers alleen voor in soloconcerten en zeker niet in symfonieën.

Het tweede deel heeft een veel eenvoudiger karakter en vormt een groot contrast met het eerste deel. Toch is op de achtergrond de onrust aanwezig.

Het derde deel is een scherzo. Geen lichtvoetig en opgewekt scherzo, maar een waarin Beethoven de sfeer van het noodlot met een zeer grimmige humor weergeeft. Aan het eind van het deel verstilt de muziek. Een liggend akkoord in de blazers met zacht tokkelende strijkers en het zacht dreigende kort-kort-kort-lang motief gespeeld door de pauk geven een enorme spanning die leidt naar het plotselinge begin van het triomfantelijke vierde deel. Een vreugdevolle uitbarsting vol expressie. Beethoven voegde voor dit grootse effect extra instrumenten aan het orkest toe: een contrafagot, drie trombones en een piccolo. Vooral de piccolo-noten geven dit deel een wel heel feestelijk karakter!