Alexander Scriabin (1877-1915)

Van de rond tweehonderd Russische symfonieën die in de periode tussen Borodins Eerste (1861/62) en Sjostakovitsj Vijftiende (1971) zijn gecomponeerd, is slechts een handvol in het westen bekend. Op Prokofjevs Klassieke, Rachmaninovs Tweede en Tsjaikovsky’s laatste drie symfonieën na, worden de symfonieën van bijvoorbeeld Arensky (2), Balakirev (2), Borodin (3), Glasounov (8), Kalinnikov (2), Mjaskovsky (27), Rimsky-Korsakov (3), Rubinstein (7) en Tanejev (4) nauwelijks uitgevoerd en dreigen zelfs in de vergetelheid te geraken. Zeker de werken die in de periode tussen Tsjaikovky’s Pathetique (1893) en Prokovjefs Tweede (1924/25) zijn gecomponeerd, zijn vrijwel onbekend. Alhoewel in deze periode toch zo’n veertig symfonieën geschreven zijn, gaat het om werken uit een overgangsperiode waarin het imposante laat-romantische klankbeeld van Tsjaikovsky is losgelaten, maar de lichtvoetigheid van Prokofjev nog niet wordt bereikt.

In deze overgangsperiode, om precies te zijn tussen 1900 en 1905, componeerde Alexander Scriabin zijn drie symfonieën. In dit drieluik beschrijft Scriabin geheel zelfstandig de weg die leidt van de laat-romantiek naar de vroegmoderne tijd. Direct na de voltooiing van zijn Eerste Symfonie in november 1900, begon Scriabin aan zijn Tweede. In september 1901 schreef hij aan zijn uitgever Beljajew: “In de zomer ben ik met niets anders bezig geweest dan met mijn symfonie, omdat het een zeer lang en tamelijk gecompliceerd werk is.

Alhoewel het slechts vijf delen heeft (en niet zes zoals de Eerste), is het aanzienlijk langer dan zijn voorganger”. Alhoewel Scriabin graag zelf de première van zijn Tweede Symfonie wilde dirigeren, was het toch Liadov die het werk op 12 januari 1902 in Sint Petersburg ten doop hield. De uitvoering leidde tot een groot schandaal die de slechte ontvangst van Scriabins Eerste Symfonie ruimschoots overtrof. “Het leek wel een drukfout in het programma dat Scriabins Tweede Symfonie werd aangekondigd”, aldus Arensky in een brief aan collegacomponist Tanejev. “Het had ‘Kakofonie’ moeten heten, want deze zogenaamde ‘compositie’ ontbeert bijna elke consonantie. Dertig tot veertig minuten lang herrie. De ene dissonant na de andere zonder dat zich daar enige gedachte in laat herkennen. Ik snap niet hoe Liadov deze onzin kon dirigeren”.

De première in Moskou vond in 1903 plaats. Alhoewel dirigent Safonow het werk aan het orkest had gepresenteerd met de woorden “Mijne heren, hier heeft u de nieuwe bijbel”, waren de musici ook hier vol ongeloof over het werk, voelde het publiek zich verloochend en waren de kritieken vernietigend.

Met zijn Tweede Symfonie breekt Scriabin inderdaad met de Russische traditionele symfonie zoals deze zich tot Tsjaikovsky had ontwikkeld. De thema’s die Scriabin gebruikt zijn niet langer gebaseerd op volksliederen (zoals o.a. bij Borodin en Rimsky-Korsakov), maar zijn veel chromatischer opgebouwd. De gebruikelijke muzikale symfonische vorm laat hij los, de thema’s vlecht hij op indrukwekkende wijze ineen en hij schrijft veelvuldig heftig dynamische zwellingen voor. Alhoewel de Russische achtergrond van Scriabin zeer duidelijk herkenbaar blijft, was het Russische publiek aan het begin van de 20ste eeuw, nog geen tien jaar na het ontstaan van Tsjaikovsky’s Pathetique, niet rijp voor deze enorme vernieuwingen. Voor dit publiek dat niet bekend was met de vroege symfonieën van Mahler en de experimenten met betrekking tot het loslaten van de tonaliteit, moet dit werk daadwerkelijk een grote schok zijn geweest. De ontwikkeling binnen de muziek als ook de muzikale ontwikkeling van het publiek hebben de afgelopen eeuw een enorme vlucht genomen. Vele werken die bij de première tot grote schandalen leidden, hebben inmiddels het grote publiek bereikt. Laten we hopen dat Scriabins prachtige Tweede Symfonie niet in de vergetelheid geraakt, maar zijn weg vindt naar de concertpodia en het grote publiek. Wellicht dat het thema dat Scriabin voor zijn Tweede Symfonie koos hierbij kan helpen: bevrijding. Het leven van de mens bestaat uit lijden waaruit men zich door strijd en actie kan bevrijden. In een prachtig verweven harmonie en melodie heeft Scriabin het thema bevrijding in deze symfonie toongezet.