Sergej Prokofjev (1891 - 1953)

Toen Stalin begin jaren ’30 van de vorige eeuw de vrijheid van de Sovjetburgers aan banden legde, had dit grote invloed op de kunst – kunstenaars werden dienaars van de staat. Sovjet-componisten die uit de gratie waren gevallen, vluchtten naar het pluche van de bioscoop: Prokofjev, Sjostakovich en later Alfred Schnittke richtten zich op het componeren van filmmuziek waarmee zij de beklemmingen van het Sociaal Realisme het hoofd konden bieden, en naast geld en voedsel ook officiële aanstellingen verwierven die garant stonden voor de noodzakelijke toewijzing van nieuwe filmpartituur-opdrachten.

Films bereikten de grote massa arbeiders en naast verheerlijking van de Sovjet-heersers stonden patriottische onderwerpen centraal. De historische helden boden perspectief voor de toekomst. Prokofjev was zeer verheugd dat regisseur Serge Eisentein hem vroeg voor het componeren van de filmmuziek voor een trilogie over het leven van Iwan de Verschrikkelijke.

Samenwerking
Eisentein, revolutionair regisseur van stomme films, had succesvol met Prokovjef samengewerkt in zijn eerste geluidsfilm Alexander Nevsky (1938). Tijdens deze eerste samenwerking had Eisentein respect gekregen voor de angstvallig nauwgezette, onfeilbare precisie van de componist terwijl Prokofjev een enthousiaste bewonderaar werd van deze regisseur die had bewezen “niet alleen een briljante filmmaker te zijn, maar ook een heel gevoelig musicus”. Eisentein had zoveel respect voor de muziek dat hij scènes soms uitbreidde of juist inkortte zodat de beelden exact aansloten bij de onderliggende muziek.

Plot
Het plot van de film vertoont veel parallellen met de realiteit van het Sovjet Stalinisme ten tijde van de Tweede Wereldoorlog; bedreigd door vijanden van buiten en crisis van binnen, wordt Rusland krachtig bijeengehouden door een sterke leidinggevende figuur die een enorme macht verwerft. Iwan, geboren in 1530 en al op jonge leeftijd wees, groeit op in een wereld van ongekende intrige en wreedheid. Op jonge leeftijd besluit hij om de eerste Tsaar te worden en brengt daarmee eenheid in het verdeelde Rusland. Grote delen van Rusland werden overheerst; in het zuiden trachtten de Tartaren de macht te grijpen en de hoofdhandelsroute naar de zee werd versperd door de Lijflanders (Lijfland is een van de vroegere Baltische staten). In 1547 wordt Iwan gekroond. Vlak daarna trouwt hij met de charmante Anastasiya Romanova. Tijdens de trouwplechtigheid wordt een groot deel van Moskou door een felle brand in de as gelegd – een slecht voorteken. Iwan heeft grote moeilijkheden in de strijd tegen de Tartaren en met het uitbreiden van zijn macht in het zuiden en oosten. Uiteindelijk verliest hij de strijd tegen de Lijflanders. Zijn buitenlandse vijanden zijn echter minder gevaarlijk dan zijn tegenstanders in Moskou, de Bojaren. Als de Tsaar ernstig ziek wordt probeert zijn nicht Yefrossiniya haar eigen zoon Vladimir op de troon te krijgen. Ze vergiftigt de Tsarina en stuurt een huurmoordenaar naar Iwan. De Tsaar slaagt erin de aanval te overleven doordat hij Vladimir als Tsaar had verkleed zodat de moordenaar werd misleid en Yefrossiniya de dood van haar eigen zoon op haar geweten had. Gekweld door haat en argwaan, slaagt de Tsaar er uiteindelijk in om een veiligheidsdienst te vinden die trouw aan hem is, de Opritchniki, die de macht van de Bojaren breken met meedogenloze hardheid. De Tsaar slaagt erin de eenheid en de macht van de Russische natie veilig te stellen. Volgens Eisentein erkent het volk uiteindelijk Iwan’s bedoelingen en juicht hem toe.

Succes en mislukking
Het eerste deel van de filmtrilogie Iwan de Verschrikkelijke was een groot succes. Centraal staan de kroning van Iwan, de hervormingen die hij doorvoerde en de groeiende macht van de Tsaar. De film, gemaakt in de periode 1942 – 1944, werd in 1946 gekroond met de staatsprijs vanwege de heroïsche weergave van Rusland, de poging om patriottisme te doen herleven en de verbeelding van de vechtlust van de Russische soldaten. In hetzelfde jaar werd het tweede deel geproduceerd waarin Iwan’s paranoia strijd tegen de Bojaren en enorme honger naar macht centraal stonden. De sterk toegenomen censuur na de Tweede Wereldoorlog beschouwde bijna alle kunst als ‘schadelijk voor het volk’ en het tweede deel van Eisenteins filmtrilogie werd afgekeurd en mocht niet worden vertoond. Pas in 1958, vijf jaar na de dood van Stalin, ging dit deel in première. Het derde deel over de bloedige slag bij Novgorod en de oorlog tegen Lijfland hebben Eisentein en Prokofjev nooit gemaakt.

Van filmmuziek naar oratorium
Toen Eisentein in 1948 overleed, besloot Prokofjev niet langer aan de filmpartituur van Iwan te werken. De plannen waaraan hij met Eisentein werkte om een opera over hetzelfde onderwerp te componeren verdwenen ook in de la. Prokofjev kon zich er niet toe zetten om de filmmuziek van Iwan te bewerken tot een oratorium zoals hij bij Alexander Nevsky had gedaan. Negen jaar na de dood van Prokofjev besloot de dirigent Abram Stassevich de filmmuziek van Iwan de Verschrikkelijke te bewerken tot een prachtig oratorium dat geschikt was voor de concertzaal.