Johannes Brahms (1833-1897)

"En hij is gekomen, het jonge bloed, aan wiens wieg de Gratiën en Helden hebben gewaakt. Hij heet Johannes Brahms.... Hij heeft, ook uiterlijk, alle kenmerken die ons aankondigen: dit is een geroepene. Zittend achter de vleugel, begon hij wonderbaarlijke registers te onthullen. We werden meer en meer een tovercirkel binnengetrokken. Daarbij kwam het geniale spel, dat uit de vleugel een orkest van weeklagende en jubelende stemmen opriep. Er waren sonaten, meer versluierde symfonieën, - liederen waarvan men zonder de woorden te kennen de inhoud begreep...." Aldus Robert Schumann in een artikel in het 'Neue Zeitschrifft für Musik' in 1853 toen hij Brahms had leren kennen.

Naar aanleiding van de baanbrekende pianoklanken van de jonge componist, raadde Schumann Brahms aan een symfonie te componeren. Brahms nam die raad ter harte en begon een pianosonate om te werken tot een symfonie. Dit bleek echter een onmogelijke manier van werken en in plaats van een symfonie ontstond het eerste pianoconcert Op. 15. Uiteindelijk duurde het, na de aansporing van Schumann, nog ruim 20 jaar voordat het manuscript van de eerste symfonie gereed was. De belangrijkste oorzaak hiervoor was Brahms' angst voor het genre. Zijn grote voorloper Beethoven had namelijk een aantal vernieuwingen in het genre doorgevoerd (geen strikte vierdeligheid, toevoeging vocale elementen) waardoor het voor de jongere generatie componisten zeer moeilijk was om in een eigen stijl, met een eigen identiteit een symfonie te schrijven.

In 1862 maakte Brahms zijn eerst schetsen voor de symfonie. Het duurde echter nog 14 jaar voordat hij het werk voltooide. In de tussenliggende tijd heeft hij zich wel met het componeren voor symfonieorkest bezig gehouden. Na de al eerder gecomponeerde orkestserenades ontstonden nu 'Ein Deutsches Requiem' en de 'Variaties op een thema van Joseph Haydn'. Vooral het succes van de Haydnvariaties was een stimulans om zijn eerste symfonie te voltooien.

In 1876 sloot Brahms de werkzaamheden aan zijn moeizaam ontstane eerste symfonie af. Na de première, die datzelfde jaar plaatsvond, waren de reacties verdeeld. De dirigent Hans von Bülow betitelde het werk als 'de tiende' van Beethoven. Enerzijds om aan te geven dat Beethoven nu pas een waardige opvolger had gekregen en anderzijds om op de verwantschap tussen de eerste symfonie van Brahms en de negen van Beethoven te duiden. Thematisch vertoont Brahms' symfonie overeenkomsten met de negende van Beethoven. De ontwikkeling binnen het werk van strijd naar overwinning komt ook in de Beethovens vijfde voor.

Toch zijn de verschillen tussen Beethovens serie en Brahms' eerste symfonie groter dan de overeenkomsten. Brahms toont dat hij een groot symfonicus is. In een geheel eigen stijl met eigen harmonieën, een eigen sfeer en ritmiek, laat hij zien dat het componeren van een symfonie na Beethovens negen nog zeer wel mogelijk is.

Het eerste deel opent met een langzame inleiding waarin de violen en celli een stijgende melodie hebben en de altviolen en houtblazers een dalende. Deze tegenstrijdige melodische bewegingen, ondersteund door dreigende paukslagen, geven het begin van de strijd weer die in het allegro verder uitgewerkt wordt. Het deel eindigt in diepe droefenis.

Het tweede deel heeft een veel vreedzamer karakter maar de typisch Brahmse melancholiek verdwijnt nooit geheel. De droefenis wordt getroost.

In het derde deel staan gemoedelijkheid en rust centraal. De volksliedachtige thema's, de haast solistische kamermuziek brengen een naïeve vrede tot stand.

Het vierde deel opent met een langzame inleiding die uitmondt in een grote hoornsolo. Deze hoornmelodie, een alphoornroep die Brahms tijdens het werken aan deze symfonie hoorde, voorzag hij in een brief aan Clara Schumann van de tekst "Hoch auf'm Berg, tief im Tal, grüß ich Dich viel tausendmal!" Vervolgens barst het triomferende, feestelijke, onoverwinnelijke thema los waarin Brahms de totale overwinning tot uitdrukking brengt. Jubelend komt de symfonie ten einde.