Béla Bartók (1881-1945)

In oktober 1940 verlieten Bartók en zijn vrouw vanwege de politieke omstandigheden hun vaderland Hongarije en emigreerden naar de Verenigde Staten. Bij aankomst vroeg de aan leukemie lijdende Bartók zich af hoelang hij het als balling, ver weg van de plek waar hij zijn wortels had, zou uithouden. In december 1942 schreef hij wanhopig dat hij zijn carričre als componist zo goed als ten einde beschouwde. Zowel oude als nieuwe werken van hem werden slechts heel sporadisch uitgevoerd. Begin 1943 ging het zo slecht met Bartók dat twee vrienden van hem aan de dirigent Koussevitsky, wiens vrouw dat jaar was overleden, vroegen of hij niet een werk ter nagedachtenis van haar wilde laten componeren. Koussevitsky gaf vervolgens Bartók de opdracht om een stuk te schrijven. In een sanatorium in New York schreef deze in 1943 zijn grootste en tevens laatste orkestrale compositie, het Concert voor orkest.

Alhoewel het Concert voor orkest eerder een vijfdelige symfonie dan een concert is, koos Bartók voor de titel concert omdat hij in dit werk de verschillende instrumentgroepen tegenover elkaar plaatst en ze met elkaar laat wedijveren. Elk instrument heeft een eigen solistische plaats in het geheel.

Het eerste deel, Introduzione, begint ernstig maar dit is niet van lange duur. Er volgt een vrolijk en levendig thema dat echter wel een dieper lading heeft. In het Giuoco delle coppie, spel van de paren, laat Bartók letterlijk een spel tussen vijf instrumentparen plaatsvinden. Het derde deel, de elegia, is het zwaarmoedigst van karakter. Bartók noemde het zelfs een doodsgezang. De hartverscheurende sfeer die de hobomelodie oproept blijft het hele deel behouden. Als contrast staat het vierde deel, het onderbroken intermezzo, hier tegenover. De rustige melodie kabbelt langzaam voort totdat het plotseling door een haast banaal thema in de klarinet wordt onderbroken. Dit thema heeft Bartók overgenomen uit de zevende symfonie van Sjostakovitsj die hij tijdens het componeren hoorde en waaraan hij zich mateloos ergerde. Sjostakovitsj had deze melodie weer uit de operette 'Die lustige Witwe' van Franz Lehár overgenomen. Met de Finale komt het Concert voor orkest tot een turbulent, vrolijk en opgewekt einde. Na het horen van een uitvoering van het concert bracht Bartók nog een wijziging aan. Hij vond het slot niet sterk genoeg en schreef een briljant coda dat het stuk tot een waarlijk einde brengt.